اخلاق در دنیای مجازی، حریم خصوصی در زندگی جدید
فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی هستند که با اینکه عمر خیلی زیادی ندارند، توانسته اند به خوبی در زندگی مردم جا باز کنند. مردم بسیاری در سنین مختلف و از گروه های اجتماعی متفاوت در فضای مجازی کنار هم آمده اند و از فاصله های بسیار دور در دنیای واقعی، از این طریق با هم ارتباط برقرار می کنند. امروزه روش های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش یافته است. پست الکترونیک، پیام های کوتاه، چت روم ها، وب پایگاه ها و بازی ها، روش هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی شده اند. روزانه نزدیک به چهارصد میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می کنند و یکی از کاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است. شاید عیب اصلی ارتباط های اینترنتی آن است که ارتباط در فضای مجازی، اساساً بر متن استوار است و بنابراین، از نشانه های بصری و شنیداری در تعامل های رو در رو بی بهره است.
بررسی ابعاد اخلاقی در فضای مجازی
گسترش فضاهای مجازی و گسترش کاربران و مخاطبان، ضرورت تدوین اصول و چارچوبهای ویژه را برای در امان ماندن این فضا از بی اخلاقی های رسانه ای اجتناب ناپذیر ساخته است.
مسائل اخلاقی در فضای مجازی، با اصطلاحات گوناگونی مانند اخلاق اطلاعاتی، اخلاق تکنولوژی و اخلاق رایانه ای توصیف می شود. اخلاق در دنیای مجازی (cyber ethics) موضوعی است که در چند دهه اخیر با ظهور تکنولوژی های مرتبط با کامپیوتر و شبکه های کامپیوتری و پیدایش اینترنت، توجه فیلسوفان و در نتیجه تولید کنندگان و استفاده کننده های نرم افزارهای مختلف را به خود جلب کرده است. در عصر حاضر، شاهد انفجار اطلاعات در دنیای مجازی هستیم که در عین مفیدبودن، موجب زیان ها و خسارت های مادی، فرهنگی و اجتماعی نیز می شود. این خسارت ها می تواند صدمات جبران ناپذیری به خانواده ها و در نتیجه افراد جامعه وارد کند. می توان این موضوع را با آلودگی های زیست محیطی بعد از انقلاب صنعتی مقایسه کرد.[عبدالله شجاری و مرتضی شجاری، اخلاق در دنیای مجازی]
** اهمیت اخلاق:
اخلاق جمع خُلق در لغت به معنای نیرو و سرشت باطنی انسان است که تنها با دیده ی بصیرت و غیر ظاهر قابل درک است در مقابل خَلق که به شکل محسوس و قابل درک با چشم ظاهر گفته می شود.[الراغب، ص۱۵]
بدین ترتیب اخلاق مجموعه خصوصیات روحی و باطنی انسان است، از مفهوم اخلاق معمولاً برای مشخص کردن ملاک های رفتاری نیز استفاده می شود. ملاک هایی که برای رفتارهای موجود در جامعه، هنجارهای مشترک و مناسب را مورد ارجاع و استناد قرار می دهد. اما واژه اخلاق دراصطلاح به علمی گفته می شود که از سرشت ها، صفات خوب و بد، ریشه ها و آثار آنها هم درحوزه فردی و هم در حوزه اجتماعی خبر می دهد. علم اخلاق، فنی است که درباره ملکات انسانی بحث می کند با این هدف که فضائل را از رذائل جدا کرده تا انسان بتواند اعمال نیکی که مقتضی فضائل درونی است انجام داده و در اجتماع انسانی مورد تحسین عموم جامعه قرار گرفته و به سعادت و کمال برسد. ابن مسکویه با الهام از تعالیم قرآنی و احادیث، علم اخلاق را چنین تعریف می کند:
«علم اخلاق علمی است که صفات نفسانی خوب وبد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می کند و به شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از سفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می دهد.»[ابن مسکویه، ص۲۷]
در نهایت می توان گفت که اخلاق شامل ملکات نفسانی، حالات روحی، آداب فردی، آداب اجتماعی و کلیه ی افعال اختیاری شامل جوارح و جوانحی که متصف به خوب و بد می شوند و دارای بار ارزشی هستند و انسان را در نیل به کمال نهایی یعنی قرب الهی و عبودیت و بندگی کمک می کنند.
دو سوال اصلی که در این جا مطرح می شود عبارتند از:
۱٫ ملاک و معیار کلی برای خوبی یا بدی یک صفت یا رفتار کدام است؟
۲٫ آیا قضایای اخلاقی مطلق و جاودانه اند یا نسبی و موقت؟[اخلاق مجازی یا فضای مجازی اخلاقی؟، خدیجه حسن بیگ زاده]
اخلاقیات شاخه ای از فلسفه است که با درست و نادرست بودن مفاهیم و امور سر و کار دارد. ادیان همواره یکی از بسترهای اصلی توجه به اخلاق بوده که در راستای سعادت دنیوی و اُخروی افراد بشر و همین طور جامعه انسانی و نیز در جهت رشد و تعالی ملت ها تاکید ویژه ای بر اخلاق داشته است. از جمله یکی از هدفهای بعثت انبیاء و مخصوصاً پیامبر اکرم(ص) تهذیب اخلاق و تزکیه نفوس بوده است. جایی که خدا در قرآن می فرماید: «یزکیهم و یعلمهم الکتاب»[جمعه، آیه۳] یا فرمایش رسول گرامی اسلام(ص) که می فرماید: «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»[میزان الحکمه، ج۳، ص۴۷۱] یعنی من برای تکمیل مکارم اخلاقی مبعوث شده ام؛ یا قرآن کریم در برترین توصیف ستایش آمیز خود از اخلاق پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «انک لعلی خلق عظیم»[قلم، آیه۴] لذا اینها همه نشان دهنده اهمیت اخلاق در اسلام است.
مکاتب اخلاقی:
با توجه به اینکه مکاتب اخلاقی متعددی وجود دارد و هر کدام تفسیر خاصی از اخلاق و افعال اخلاقی ارائه می‌دهند، بد نیست مروری بر آنها داشته باشیم و برترین مکتب اخلاقی را شناسایی کنیم.
۱٫ اپیکور اخلاق را با محوریت لذت تعریف می‌کنند. اعتقاد اپیکور این بود که باید از طبیعت پیروی کرد و خواهش های ضروری و جسمانی خود را که منشاء زیان و رنج نیستند بر آورده سازیم.
۲٫ افلاطون پایه اخلاق را برعدالت قرارداده وعدالت را مساوی زیبایی و زیبایی را مساوی اخلاق، پس اخلاق مربوط به روح زیباست.
۳٫ جان استوارت میل و جرمی بنتام اخلاق را بر مدار نفع و فایده عمومی تفسیر کرده اند.
۴٫ آدام اسمیت و اسپنسر و آگوست کنت اخلاق را بر اساس عاطفه می دانند یعنی کار اخلاقی کاری است که از عاطفه ای عالی تر از تمایلات فردی سر چشمه می گیرد.
۵٫ نیچه اخلاق را با مقوله قدرت پیوند می زند یعنی می‌گوید هر چه که به قدرت بیانجامد و قدرت انسان را بیشتر کند اخلاقی است و هر چه موجب ضعف انسان شود غیر اخلاقی است. برخی دیگر مثل روسو و امانوئل کانت اخلاق را مبتنی بر نظریه وجدانی می دانند یعنی کار اخلاقی کاری است که از وجدان الهام گرفته باشد.[ر.ک: محمدمهدی میرباقری، اخلاق و فناوری اطلاعات]
۶٫ برخی فلاسفه اسلامی معتقدند معیار اخلاقی بودن، عقل و اراده است گرچه این نظریه با نظریه مطرح اسلام متفاوت است.
اما مکتب اخلاقی اسلام بر اساس اصالت نیّت است یعنی نیت به‌عنوان امر واقعی به عمل روح می بخشد به این معنا که حتی اگر فعلی حسن باشد اما از حسن فاعلی برخوردار نباشد، یعنی فاعل آن نیت خالصانه یا صحیحی نداشته باشد آن فعل از ارزش اخلاقی برخوردار نیست. در روایات نیز به آن اشاره شده است.
حضرت رسول اکرم(ص) می فرمایند: «انما الاعمال بالینات»[بحارالانوار، ج۷۰، ص۲۱۲] و امام باقر(ع) می‌فرماید: «نیه المؤمن أفضل من عمله»[وسایل الشیعه، ج۱، ص۱۰۹]
در مکتب اخلاقی اسلام سعادت واقعی منوط به همین رابطه است در نهایت می توان گفت در دین مقدس اسلام چون فلسفه اخلاق از آموزه های دینی نشأت گرفته است پس تحصیل رضایت الهی و تقرب به سوی او به‌عنوان روح ارزش اخلاقی محسوب شده و این موجب می‌شود کنترل افراد به لحاظ رعایت اخلاق از ضمانت اجرایی بسیار بالایی برخوردار باشد چرا که در مکتب اسلام و تفکر شیعی کنترل از دورن صورت می گیرد، اما در سایر مکاتب اخلاقی، اخلاق را یک رفتار بیرونی توصیف می‌کنند، بنابراین ناگزیرند برای اخلاقی کردن جامعه یک کنترل بیرونی مانند وضع قوانین و نصب دوربین های ثبت کننده رفتار و انواع اعمال مجازات ها را داشته باشند. لذا ناگفته پیداست در جامعه ای که چنین تفکری حاکم باشد چه وضعیت اخلاقی وجود خواهد داشت.
اخلاق و فضای مجازی:
۱٫ توانمندی دنیای مجازی:
از یک طرف در کنار تسهیلات لذت بخش فناوری اطلاعات که تمام جنبه های مختلف زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده از طرف دیگر همه این دستاوردهای ارزشمند با عدم رعایت اصول صحیح اخلاقی و استفاده های غیر مجاز و خطرناک بسیار حساس و مخاطره آمیز شده است به طوری که نگرانی های فراوانی در مورد تأثیر سوء آن بر رشد فرهنگ و سلامت جامعه به وجود آمده است. از این رو مباحث اخلاقی در این عرصه در سطح بین المللی به صورت جدّی مورد توجه قرار گرفته است.
اینترنت جز یک فضای مجازی چیز دیگری نیست اما همین دنیای مجازی آنقدر توانمند و انعطاف پذیر است که تحولات گسترده ای را در زندگی ما ایفا می کند. اینترنت به لحاظ خصوصیت بالقوه اش علاوه بر اینکه یک مفهوم تکنولوژی به معنای عام ابزاری است به عنوان یک رسانه جمعی، فضایی مجازی برای کاربران خود به وجود آورده که هم باعث تقویت و هم باعث تخریب اخلاق و روابط انسانی اجتماعی افراد می شود و تا آنجا به پیش می رود که حتی می تواند به تغییر اخلاق فردی و اجتماعی نیز بیانجامد از این رو در ده های اخیر به یک موضوع چالش برانگیز برای محققان علوم رفتاری و روانشناسی و جامعه شناسان تبدیل شده است. اینکه چه معیار اخلاقی برای کنترل پیامدهای منفی آن وضع شود چیزی نیست که مورد توافق همگان باشد.
اخلاق اینترنتی(مجازی) به عنوان یک نوع اخلاق حرفه ای محسوب می شود و این اخلاق حرفه ای نیز به نوبه ی خود زیرمجموعه ی اخلاق اجتماعی قرار می گیرد که موضوع علم اخلاق است. اخلاق حرفه ای نقطه تلاقی علم اخلاق و تکنولوژی محسوب می شود. با این بیان همانطوری که اخلاق دارای بار ارزشی است، اخلاق جهان مجازی نیز به تبع آن چنین ویژگی خواهد داشت یعنی قواعد و اصول اخلاقی باید توسط کاربران و کارگزاران در فضای مجازی با توجه به منافع، فرهنگ و ارزش ها و اعتقادات مورد پذیرش جمع در جامعه وضع گردد بدین ترتیب اخلاق فردی تابع جامعه خواهد بود تا تناقضی ایجاد نشود.
در این راستا اخلاق حرفه ای مربوط به دنیای مجازی نیز باید طوری باشد که هم اخلاق فردی را مورد توجه قرار دهد و هم فرهنگ کلی جامعه را. البته این نکته را نیز باید در نظر داشت که اخلاق در رسانه ای مانند اینترنت به سبب حساسیت های خاص خود همواره تحت تأثیر سیاست و اقتصاد و آموزش های برگرفته از ایدئولوژی های آن جامعه است.
۲٫ نقش اخلاق در دنیای مجازی:
نقش و تأثیر اخلاق اغلب در مواردی که قدرت تصمیم گیری پیرامون خوب و بد بودن وجود ندارد بیشتر خود را نمایان می سازد. مواردی که وزنه های استدلالی طرفداران دو سوی تصمیم گیری های یکسان است مواردی که ممکن است یک تصمیم گیری نادرست پیامد فاجعه آمیز اخلاقی را در جامعه به بار آورد چیزی که از آن به عنوان ابهام در ارزشها یاد می شود همانند آزادی بیان و حفظ حریم خصوصی افراد و مسائل خصوصی خانوادگی، سرگرمی نوجوانان با بازی های کامپیوتری و پیامدهای نکوهیده و غیرقابل جبران آن همانند اعتیاد کامپیوتری و خشونت های ناشی از آن، برحق بودن آگاهی مردم از مسائل روز و حفظ امنیت ملی و تحریف حقایق، ایجاد سود و منفعت بیشتر برای صاحبان و کارگزاران برنامه ها و اعمال هزینه های اقتصادی برای کاربران، که این ابهامات وقتی پای اخلاق و تعهد اجتماعی در کار نباشد هرکسی خود را مجاز می داند با هر بهانه ای به حریم ها نزدیک شده و مرزهای اخلاقی را زیر پا بگذارد.
۳٫ تعامل اخلاق و دنیای مجازی:
بنابراین اساس و بنیان تعامل میان اخلاق و دنیای مجازی را مبتنی بر پاسخگویی به پرسشهای زیر دانست:
آیا می توان یک قاعده و اصول اخلاقی برای همه شرایط و فرهنگ ها برای کلیه کاربران و کارگزاران تدوین نمود؟ در صورت تدوین چنین معیاری، منبع و سرچشمه این معیارها و هنجارها چیست؟ کاربران؟ کارگزاران؟ روانشناسان علوم اجتماعی و یا هنجار اجتماعی و قاعده پذیرش عمومی جامعه؟ دیدگاه های متفاوت و گاه متناقضی در این زمینه وجود دارد:
الف) عده ای ضمن جداکردن حیطه اخلاق حرفه ای و مجازی از اخلاق اجتماعی در دنیای واقعی معتقدند که این خود کاربر کارگزار است که با توجه به نیازهایش تشخیص می دهد که چه چیزی پسندیده و خوب است و چه چیزی بد و ناپسند بوده و به ضررش تمام می شود مطابق با این دیدگاه اخلاق در دنیای مجازی جدا از اخلاق در دنیای واقعی یعنی تطابق اخلاق فردی و اجتماعی بر تکالیف اخلاقی موجود در جامعه، در نظر گرفته می شود که این خود زمینه ساز یک دیدگاه نسبی گرایانه در مبحث اخلاق است به عنوان مثال دروغ و توهین به افراد و یا ارائه مشخصات دروغین برای کسب موقعیت بهتر، در یک فضای مجازی مجاز شناخته می شود در صورتی که همان مورد در اخلاق واقعی حاکم بر جامعه جرم محسوب شده و مطابق با قانون با آن رفتار می شود. در اینجا معیار اخلاقی معیار خود محوری است که بر اساس مطلوب کاربر و کارگزار تعیین می گردد و بدین ترتیب ما به عدد استفاده کننده ها ملاک اخلاقی خواهیم داشت.
ب) اکثر صاحب نظران با دیدگاه اخلاق خود محوری در کاربران مخالفند و در عوض به یک قاعده و قانون کلی معتقدند و قبول دارند که اخلاق حاکم بر رسانه و اینترنت از حوزه های فرعی اخلاقی عملی است اما از آنجائی که اخلاق را مطابق با فرهنگ و اولویت ها و منافع ملی و سودمندی های همه افراد جامعه می دانند و همچنین بدلیل وجود تنوع فرهنگ و ارزش های موجود در جوامع مختلف، وضع چنین قانون کلی و جهان شمول اخلاقی را کاری بسیار مشکل می دانند چرا که ممکن است در سطح بین المللی، معیار اخلاقی در یک جامعه، مورد پذیرش در جامعه دیگر نباشد.
ج) گروهی دیگر نیز معتقدند که این منافع و اولویت ها هستند که اخلاق سازی می کنند. منطبق بر این دیدگاه حوزه های دیگر به جای اینکه تحت لوای حوزه اخلاق و تکالیف اخلاقی باشند، آنرا تحت الشعاع خود قرار می دهند همانند اولویت های اقتصادی در جوامع اقتصاد گرا که کاربران ملزم به پرداخت هزینه های غیرواقعی هستند بدین معنی که دارایی و ثروت، ارزش اخلاقی برتر محسوب شده و تمام روابط اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار می دهند. طبق این سه رویکرد گفته شده که در سطوح مختلفی از نسبیت گرایی قرار دارند هر کدام به نوبه خود دارای ایراداتی هستند از جمله سلب مسئولیت از افراد، شکاکیت های اخلاقی که امکان داوری مطلق را از بین می برد، بی ثمری احکام اخلاقی، تناقض در میان امور همانند اصلاح و جنایت، خیرخواهی و شرارت، خدمت و خیانت و… که در نهایت به سست شدن پایه ها و شالوده های اخلاقی زندگی عمومی منجر می شود. منطبق بر چنین دیدگاه هایی، ارزش های انسانی در قبال سود بیشتر صاحبان تکنولوژی در محیط های رقابتی محکوم به فناست.
د) رویکرد دیگر، رویکردی حقیقت گرایانه و مطلق گرایانه به اخلاق است یعنی یک اخلاق حق مدارانه که شامل همه حیطه های فرعی اخلاق می شود در این دیدگاه اخلاق مفهومی مطلق، عام و جهان شمول بوده که گرانبار از مسئولیت پذیری افراد و همچنین حافظ همه شئونات و ارزش های انسانی، فرهنگی و دینی افراد است. دیدگاهی که مورد قبول اندیشمندان اسلامی است.[این نوع برداشت از اخلاق مورد توجه همه ادیان الهی است.]
پاسخ این رویکرد به این سوال که آیا بایدها و نبایدهای اخلاقی، ویژگی های نسبی داشته باشد و تنها در زمان و مکان خاص و جامعه ویژه و برای شرایط مشخص معنا پیدا می کنند؟ پاسخی منفی خواهد بود به عبارت دیگر ایجاد یک معیار اخلاقی بر طبق سلایق افراد، اوضاع متغیرهای اجتماعی و آداب و رسوم جامعه (چه در جهان واقعی و چه در جهان مجازی) که از ویژگی های رویکرد نسبی گرایانه پیرامون اخلاق است مورد قبول نخواهد بود.[برای مطالعه بیشتر، ر.ک: اخلاق در فضای مجازی، سید محمدحسین امامی]
دنیای مجازی و حریم خصوصی:
شاید بعضی وقت ها در محاورات خصوصی چیزی را بگوییم که امید داشته باشیم که خوانندگان آن را به فراموشی بسپارند یا چیزی را بنویسیم که بعدها از آن پشیمان گشته و امیدوار باشیم که خوانندگان برگه های ما را در لابلای دیگر برگه های متعدد و متفرق بایگانی خویش گم کنند و دیگر به خواندن آنها مبادرت نورزند؛ ولی فنّاوری اطلاعات به همه این امکان را می دهد که همه اطلاعات حال و گذشته را به گونه ای سامان‌مند بایگانی و ذخیره کنند و هر وقت آن را لازم داشتند، فوراً آن را بیابند. از این جهت، اگر حریم خصوصی در زمان و مکانی خاص افشا گردد، امیدی نیست که کاربران رایانه ها آن را فراموش کنند؛ چرا که فنّاوری اطلاعات این امکان را سلب کرده است. اینکه چه چیزهایی خریده اید و از کجا آنها را تهیه کرده اید، پولش را از کجا آورده اید و چقدر به چه کسی اهدا کرده اید و از چه کسی چه انتظاراتی دارید و با چه کسانی نامه پراکنی می‌کنید، همه و همه در دنیای رایانه ای درون بلندگوهایی پخش می‌شود که اوّلاً امکان شنیدن آن برای همگان وجود دارد و ثانیاً هرگز آوای مکرر و باقی آنها خاموش نمی شود و همواره با هر عملیات الکترونیکی بر حجم آنها اضافه می‌شود.
امروزه حریم خصوصی اشخاص در معرض خطراتی است که قبل از فنّاوری اطلاعات هرگز وجود نداشت، همان طور که قبل از پیدایش فنّاوری الکتریسته هیچ کس در معرض خطر برق گرفتگی نبود. حال باید مواظب بود که توسعه فنّاوری، حریم خصوصی افراد را به آتش نکشد. اینکه چه کسانی در قبال این خطرات پیش آمده مسئولیت دارند؟ و یا با چه تدابیری باید این احساس عدم امنیت را کاهش داد، سؤال هایی است که در این باره مطرح است. نفوذ در سیستم های کاربران و انجام اعمال نامطلوب از جمله موارد دیگری است که از آسیب های دسترسی غیر مجاز شناخته می‌شود برای مثال موارد زیر اشاره می‌گردد:
• قطع و استراق سمع از سیستم یا شبکه رایانه ای
• تکثیر غیر مجاز یک برنامه رایانه ای حمایت شده مانند سرقت نرم افزارها
• جاسوسی رایانه ای و تفتیش به وسیله ی ابزارهای مربوط به افشا و انتقال یا استفاده از اسرار تجاری و بازرگانی، بدون مجوز مانند هک.[برای مطالعه بیشتر، ر.ک: اخلاق در فضای مجازی، سید محمدحسین امامی]
ارتباط میان مذهب و اخلاق و تکنولوژی:
بسیاری از فلاسفه و جامعه شناسان غیرمسلمان نیز با اشاره به ارتباط میان مذهب و اخلاق و تکنولوژی بر نقش مؤثر دین در کنترل و نظارت بر تکنولوژی تأکید می کنند.
الف. کارل میچم، او در مقاله مذهب و تکنولوژی در مورد این ارتباط چنین بیان می کند:
«از آنجا که تکنولوژی خودش می تواند سبب روشی از زندگی شود، می تواند موضوعی برای ارزیابی های دینی و معنویت باشد. مذهب و تکنولوژی همانند اخلاق و تکنولوژی می تواند بر اساس نسبیت های تاریخی، نبیادی و یا مباحث ویژه مورد بررسی قرار گیرد… از یک طرف دین باید نقش بسزایی در مقابله با چالش های اخلاقی به وجود آمده از توسعه تکنولوژی داشته باشد همانند مسائل اخلاقی پیش آمده از سلاح های هسته ای و آلودگی های محیطی و از طرف دیگر یک تفکر مذهبی انتقادی در مورد تکنولوژی لحاظ شود که دارای چشم اندازهای اخلاقی گسترده تری نسبت به آن باشد به طوری که ما بین شور و شوق مذهبی و ملاحظات رشد و فناوری اعتدال ایجاد نماید(Mithcam,2009,p466- 472).»
ب. نیل پستمن نیز در کتاب تکنوپولی ضمن هشدار درباره وضعیت کنونی جهان و اینکه تکنولوژی ها در عصر جدید حیطه های باورها و ارزش های انسانی را تحت سلطه خود درآورده اند، یگانه راه حل موجود را بازگشت انسان به ارزشهای انسانی در سایه ای از دیدگاه اخلاقی دینی و معنویت می داند:
«قرائن بسیار وجود دارد که خصوصاً با توجه به اوضاع و احوال کنونی ما، قرار دادن داستان ارتقای بشریت به عنوان ستون فقرات مجموعه ای که مواد درسی جدید را تشکیل می دهند امری ضروری است. زیرا داستان عروج بشریت مفهومی به تعلیم و تربیت می دهد که نه تکنیکی است و نه تجاری بلکه همچون آینه ای است که تابش و برداشت معینی را از اهداف زندگی آکادمیک به اطراف می گستراند و بهترین این داستانها نیز در متون دینی یافت می شود. تعلیم یافتن در چنین سیستمی عبارت می شود از دریافتن ریشه ها و ساقه ها و مراحل رشد دانش و سیستمهای آن.»[طباطبایی، ۱۳۸۱، ص۲۵۷]
داستایوفسکی نویسنده معروف روسی نیز معتقد بود که”اگر خدا نباشد، همه چیز مجاز خواهد بود.”
